हॉकी की कबड्डी… भारताचा राष्ट्रीय खेळ कोणता, का आहे गोंधळ, त्याची घोषणा करण्याचा कोणाकडे आहे अधिकार?

भारताच्या हॉकी संघाने ऑलिम्पिकमध्ये पुन्हा देशाचे नाव उंचावले आहे. पॅरिस ऑलिम्पिक 2024 मध्ये पुरुष हॉकी संघाने स्पेनचा 2-1 असा पराभव करून सलग दुसऱ्यांदा ऑलिंपिकमधील कांस्यपदक जिंकले आहे. सोशल मीडियावर खेळाडूंचे खूप कौतुक होत आहे. याशिवाय, अशा अनेक पोस्ट्स देखील दिसतात, ज्यात हॉकीला भारताचा राष्ट्रीय खेळ म्हणून वर्णन केले गेले आहे. पण हॉकी हा आपला राष्ट्रीय खेळ आहे का? चला जाणून घेऊया.

इतर देशांप्रमाणे, भारत सरकारने काही घटक राष्ट्रीय चिन्हे म्हणून निवडले आहेत, जे राष्ट्राची ओळख आणि वारसा परिभाषित करतात. उदाहरणार्थ, वाघ हा भारताचा राष्ट्रीय प्राणी आहे. मोर हा राष्ट्रीय पक्षी आहे आणि कमळ हे राष्ट्रीय फूल आहे. पण राष्ट्रीय खेळाच्या बाबतीत असे होत नाही. जरी काही लोक हॉकीला म्हणतात आणि काही लोक कबड्डीला राष्ट्रीय खेळ म्हणतात, परंतु हे दोन्ही भारताचे राष्ट्रीय खेळ नाहीत.

भारताच्या राष्ट्रीय खेळाबाबत अनेकवेळा प्रश्न उपस्थित झाले आहेत. मात्र भारताचा कोणताही राष्ट्रीय खेळ नसल्याचे सरकारने स्पष्ट केले आहे. 2021 मध्ये, उत्तर प्रदेशातील गोरखपूर येथील एका कायद्याच्या विद्यार्थ्याने RTI द्वारे क्रीडा मंत्रालयाला प्रश्न विचारला होता की, ‘भारत सरकारने कोणत्या खेळाला राष्ट्रीय खेळ म्हणून मान्यता दिली आहे?’ यावर क्रीडा मंत्रालयाने उत्तर दिले की भारताने कोणत्याही खेळाला राष्ट्रीय खेळ म्हणून मान्यता दिलेली नाही.

याआधी 2020 मध्ये, महाराष्ट्रातील धुळे जिल्ह्यातील एका शाळेच्या शिक्षकाने RTI द्वारे सरकारला हाच प्रश्न विचारला होता, तेव्हा क्रीडा मंत्रालयाचे उत्तर होते की भारताचा कोणताही राष्ट्रीय खेळ नाही. म्हणजे कबड्डी, हॉकी किंवा क्रिकेट हे खेळ देशभर लोकप्रिय असले, तरी त्यांना अधिकृतपणे राष्ट्रीय खेळांचा दर्जा नाही.

राष्ट्रीय खेळांशी संबंधित आरटीआयला उत्तर देताना, क्रीडा मंत्रालयाने नेहमीच म्हटले आहे की भारत सरकारने कोणत्याही खेळाला राष्ट्रीय खेळ म्हणून घोषित केलेले नाही. यासोबतच कोणत्याही खेळाला राष्ट्रीय खेळ घोषित न करण्यामागचे कारणही मंत्रालयाने दिले आहे. क्रीडा मंत्रालयाने आरटीआयमध्ये म्हटले आहे की, ‘भारत सरकारने कोणत्याही खेळाला राष्ट्रीय खेळ म्हणून घोषित केलेले नाही, कारण सर्व लोकप्रिय खेळांना प्रोत्साहन देणे हा सरकारचा उद्देश आहे.’

हे उद्दिष्ट पूर्ण करण्यासाठी राष्ट्रीय खेळांव्यतिरिक्त भारत सरकारने ‘खेलो इंडिया’ सारखी योजनाही आणली आहे. या योजनांचा उद्देश क्रीडा संस्कृतीला चालना देणे आणि देशातील तळागाळातील क्रीडा परिसंस्था मजबूत करणे हा आहे.

सामान्य लोकांमध्ये हॉकी हा देशाचा अघोषित राष्ट्रीय खेळ राहिला आहे. याचे मूळ कारण म्हणजे भारतीय हॉकी संघाचे अतुलनीय यश. भारतीय हॉकी संघ ऑलिम्पिकच्या इतिहासातील सर्वात यशस्वी संघ आहे. या संघाने आठ सुवर्ण, एक रौप्य आणि चार कांस्यपदके जिंकली आहेत. 1928 ते 1956 पर्यंत या संघाने सलग 6 सुवर्णपदके जिंकली होती. केवळ पदकेच नाही, तर भारताने जगाला काही उत्कृष्ट फील्ड हॉकीपटूही दिले आहेत. यामध्ये हॉकीचे जादूगार म्हणून ओळखले जाणारे ध्यानचंद, बलबीर सिंग वरिष्ठ आणि धनराज पिल्लई यांचा समावेश आहे.

हॉकीप्रमाणेच भारतीय कबड्डी संघानेही जगात देशाचा गौरव केला आहे. मागच्या वर्षीच कबड्डी संघाने आशियाई खेळ 2023 च्या पुरुष कबड्डी फायनलमध्ये इराणचा पराभव करून आशियाई खेळांच्या इतिहासातील आठवे सुवर्णपदक जिंकले होते. याशिवाय भारतीय संघाने आतापर्यंतच्या सर्व विश्वचषक स्पर्धा जिंकल्या आहेत. हॉकी आणि कबड्डी संघांच्या ऐतिहासिक विजयांमुळे अनेक लोक त्यांना देशाचे राष्ट्रीय खेळ मानतात.

हॉकी हा जगातील फक्त 2 देशांचा राष्ट्रीय खेळ आहे. ते आहेत- पाकिस्तान आणि कॅनडा. कॅनडाचा हिवाळी राष्ट्रीय खेळ आइस हॉकी आहे. तर पाकिस्तानचा राष्ट्रीय खेळ फील्ड हॉकी आहे. पाकिस्तानमध्ये क्रिकेट अधिक प्रसिद्ध असले, तरी तरीही सरकारने हॉकीला राष्ट्रीय खेळ म्हणून निवडले. असे का?

हॉकी आणि पाकिस्तानचे खूप जुने नाते आहे. हा खेळ प्रथम ब्रिटिश सैनिकांनी ब्रिटिश भारतात आणला. क्रिकेटप्रमाणेच, हा लवकरच स्थानिक लोकांमध्ये लोकप्रिय खेळ बनला. फाळणीनंतर 1948 मध्ये पाकिस्तान हॉकी फेडरेशन अस्तित्वात आले. तथापि, पाकिस्तानच्या पुरुष हॉकी संघाने 1948 आणि 1952 च्या ऑलिम्पिक स्पर्धेत चौथ्या स्थानावर समाधान मानावे लागले होते. 1960 च्या रोम ऑलिम्पिकमध्ये पाकिस्तानच्या हॉकी पुरुष संघाला पहिले सुवर्णपदक मिळाले. त्यांनी त्यांच्या कट्टर प्रतिस्पर्धी भारतीय संघाचा पराभव करून हे विजेतेपद पटकावले.

एकेकाळी पाकिस्तान हॉकी संघ जगातील अव्वल संघांपैकी एक होता. 1972 म्युनिक ऑलिम्पिकमध्ये पाकिस्तान हॉकी शिखरावर होती. त्या सामन्यांमध्ये, पाकिस्तानने उपांत्य फेरीत भारताचा 2-0 असा पराभव करून अंतिम फेरीत प्रवेश केला होता. तिथे पाकिस्तानचा सामना यजमान जर्मनीशी झाला, ज्यामध्ये वादग्रस्त निर्णयानंतर पाकिस्तानला रौप्यपदक मिळाले. मात्र, 1994 पासून पाकिस्तानी हॉकी संघाने फारशी कामगिरी केलेली नाही.

भारताचा राष्ट्रध्वज, राष्ट्रगीत आणि राष्ट्रगान याबाबतचा निर्णय संविधान सभेने घेतला होता. तथापि, राज्य चिन्ह आणि राष्ट्रीय दिनदर्शिकेचा निर्णय भारत सरकारच्या मंत्रिमंडळाने म्हणजेच केंद्र सरकारने घेतला होता. भारत सरकारची इच्छा असेल, तर ते कोणत्याही खेळाला राष्ट्रीय खेळ म्हणून घोषित करू शकते. यापूर्वी भारत सरकारने 1973 मध्ये या अधिकाराचा वापर केला होता. त्यानंतर सरकारने सिंहाच्या जागी रॉयल बंगाल टायगरला एप्रिल 1973 मध्ये भारताचा राष्ट्रीय प्राणी म्हणून घोषित केले, पण वाघांची संख्या चिंताजनक दराने कमी होत होती.

टोकियो ऑलिम्पिक 2020 मध्ये भारतीय पुरुष आणि महिला हॉकी संघाच्या जबरदस्त कामगिरीनंतर एका वकिलाने जनहित याचिका (पीआयएल) दाखल केली होती. यामध्ये सर्वोच्च न्यायालयात हॉकीला राष्ट्रीय खेळ बनवून त्याला पूर्वीचे वैभव परत आणण्यासाठी भारत सरकारला मदत करुन देण्याबाबत सूचना देण्याची विनंती करण्यात आली होती. मात्र, ही याचिका देशाच्या सर्वोच्च न्यायालयाने फेटाळून लावली. अशा प्रकारे, जोपर्यंत भारत सरकार अधिकृतपणे हॉकी किंवा इतर कोणत्याही खेळाला राष्ट्रीय खेळ म्हणून घोषित करत नाही, तोपर्यंत भारताचा कोणताही राष्ट्रीय खेळ नाही.